Bir iman, ahlâk, fikir ve bir hamiyet davası için cemiyetin önüne düşen idealistlerin yolu daima çetin ve sarp, yolculukları her zaman kazalı belâlı ve fırtınalı olmuştur. İdealistin hayatı «kolay ve neş’e-fezâ» bir seyahat değildir. «Ben bir dava adamıyım.» diyen kimse, «Ben belâya, çileye soyundum. Mumdan bir gemi ile ateş denizini geçip devlerle boğuşarak ülkü sarayına ulaşacağım!» demiş olur. Kader, idealisti davasının liyakat olgunluğuna ulaştırabilmek için «akrebin kıskacında» yoğurur, büyük örste ağır çekiçle döver… İçinde yaşadıkları cemiyetin ve oradan başlayarak bütün insanlığın kurtuluşunun, aydınlanması­nın, saadet ve selâmetinin bedelini idealistler, adlı ve…

Batı’da hür düşünce kilise ile boğuşa boğuşa gelişti. Neticede batılı, kilisenin her türlü baskısını kırarak onu, inananların ahiret işleriyle görevli bir kurum halinde bir kenara itti. Böylece dinin dünya ile ilgili hiçbir fonksiyonu ve tasarrufu kalmadı. Daha doğrusu, bu kabil fonksiyonları, ilmin ve insanlığın gelişmesini engelleyici görüldüğünden kaldırıldı. Din, sadece “Allah’la kul arasında bir vicdan meselesi” olarak mütalaa edildi. İşte laiklik budur. Laiklik; Batı için ilmin gelişmesinin hem sebebi, hem de sonucudur. İlim ve hür düşünce, kilisenin ve papazların kurduğu maddi ve manevi sultaya, zulüm ve batıla karşı laikliği savundu;…