Hars ve tehzib kavramları Ziya Gökalp tarafından Osmanlı İmparatorluğunun içinde bulunduğu buhranlı dönemde Batı Medeniyeti örnek alınarak gerçekleştirilecek değişimlerin yön tayinini belirlemek amacıyla ortaya atılmıştır. Osmanlı imparatorluğu sınırları içerisinde çıkan ayaklanmalar, Balkanlarda ulus devlet kurmak amacıyla oluşturulmuş ittifaklar ve Osmanlı topraklarını paylaşmak üzere bekleyen İngiltere, Fransa, İtalya gibi devletlerin oluşturduğu büyük tehditlerle karşı karşıyaydı.
Her türlü sosyal, siyasal, ekonomik büyük değişim ve bunalım dönemlerinde sarsıntının yol açtığı kargaşa karşısında bir çıkış yolu ve yeni bir dayanak bulma gereksinimi insanları değişim sorunları ya da değerler sistemi üzerinde ayrıntılı incelemeler yapmaya zorlamıştır. Başka bir yol olarak da Fransız Aydınlanma Çağı gibi, yeni bir düşünce sistemi ile bir düşünce uyanışı, sosyal-siyasal yeni bir yapılanmaya götürmüştür. Osmanlı tarihinde, Kırım Savaşı’ndan sonra Batı’nın her alandaki yıkıcı baskısı karşısında Yeni Osmanlıların tepkisi de böyle bir ihtiyaçla ilgiliydi. Yeni Osmanlı hareketi, Genç Osmanlı hareketiyle devrimci bir niteliğe büründü. Berlin Antlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanmasının onaylanması, ardından patlak veren Makedonya bunalımı, Genç Türk hareketini yani İttihat ve Terakki’yi iktidara getirdi. Saltanatın fiilen son bulması, ülkenin yeniden parçalanma tehdidiyle karşı karşıya kalması Ziya Gökalp gibi düşünürleri bu buhranlı zamanlarda yeni bir denge ve düzen, yeni bir ivme arama ihtiyacına sevk etti. (1)
Osmanlı İmparatorluğu karşısında Batı Medeniyeti artık üstün hale gelmiş vaziyetteydi. Bu halde Osmanlı İmparatorluğunun bulunduğu zor durumdan kurtulması için Batı Medeniyetine yetişmek lazım geliyordu.
Bu sebeple belirli gazete ve mecmua çevrelerinde çeşitli fikirler ortaya atılmıştır. Kimi fikir çevrelerine göre Batı Medeniyeti’nin bütün özelliklerini yani dilini, ilmini, ahlakını, fennini almalıydık. Bazı fikir çevrelerince ise Batı Medeniyetinin yalnızca ilmini ve fennini almamız gerekmekteydi. Bu fikir çatışmaları içerisinde Garp Medeniyetinden ne şekilde faydalanmalıyız sorununa mütefekkir Ziya Gökalp sosyoloji ilmini kullanarak çözüm getirmiştir. Bu suretle Ziya Gökalp hars ve tehzib kavramlarını ortaya koymuştur. Hars, yalnız bir milletin dini, ahlaki, hukuki, akli, estetik, lisanî, iktisadi ve fenni hayatlarının ahenkli bir bütünüdür. Tehzib ise, ayrı medeniyet dairesine giren birçok milletlerin sosyal hayatlarının müşterek bir yekûnudur.(2) Mesela Batı Medeniyeti içinde birbirinden ayrı olarak Alman kültürü, İngiliz kültürü, Fransız kültürü vb. bulunmaktadır. Gökalp’in hars ve tehzib kavramları arasında belirttiği farklardan ilki milli kültüre dâhil olan şeyler insanlar tarafından meydana getirilmemiştir yani doğaldır. Medeniyet ise belirli bir teknik ve insan iradesiyle meydana gelmiştir. İki kavram arasındaki bir diğer fark, kültürün milli medeniyetin ise milletlerarası oluşudur.
Gökalp yapmış olduğu bu ayrımla korunmasını gerekli gördüğü değerleri hars tanımı içerisine, değiştirilmesi gereken değerleri ise tehzib tanımı içerisine almıştır.
Böylece, kafaların çok karışmış olduğu bir dönemde Ziya Gökalp sosyolojik bir bakışla Batı Medeniyetinden tam olarak hangi değerler alınmalı sorununa milli değerleri koruyan ancak geliştirilmesi gereken müesseseleri bizden üstün olduğunu kabul ettiğimiz Batı Medeniyetinden alan bir formül geliştirmiş oluyordu: “Türk milletindenim, İslam ümmetindenim, Garb medeniyetindenim.”
Bu fikirlerle Ziya Gökalp, kurulacak olan genç Türkiye Devleti’nin kurucu kadrolarına yol göstermiş oluyordu.
KAYNAKÇA
[1] İNALCIK Halil (2007) Atatürk ve Demokratik Türkiye, Kırmızı Yayınları, İstanbul.
[2] GÖKALP Ziya (1976) Türkçülüğün Esasları, Kadro Yayınları, İstanbul.
KOÇ Nurgün “Kültür” ve “Medeniyet” Kavramları Etrafındaki Tartışmalar ve Atatürk’ün Düşünceleri. CTAD, Yıl 7, Sayı 13 (Bahar 2011), 103-122.
ARSLAN Mahmut, Ziya Gökalp’te Kültür ve Uygarlık Anlayışı. Türkiye’de Sosyoloji-Ziya Gökalp Sempozyumu, (25-26 Ekim 2004).
ÇELİK Celaleddin, Gökalp’in Bir Değişim Dinamiği Olarak Kültür-Medeniyet Teorisi.
NİRUN Nihat (1981), Sistematik Sosyoloji Açısından Ziya Gökalp, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
KAÇMAZOĞLU H.Bayram (2012), Türk Sosyolojisinde Temalar 1 Türkçülük -İslamcılık- Muhafazakârlık, Doğu Kitabevi, İstanbul.