Türk tarihinde Türkçe mizah karikatür dergileri Osmanlı İmparatorluğu’nun Tanzimat olarak adlandırılan dönemiyle ortaya çıkmaya başlamıştır. Tanzimat Dönemi birçok alanda ilklerin ve yeniliklerin olduğu bir dönemdir. Bu alanların birisi de basındır.
Dünya’da ilk 1830’lu yıllarda Avrupa’da görülen karikatür mizah dergileri, Türkiye’de yani Osmanlı İmparatorluğu’nda 1870-1877 yılları arasında görülmektedir ve bu tarihler arası çıkan dergiler ilk karikatür dergi dönemimiz olarak adlandırılmaktadır. Tam olarak 23 sene yani 1900 yılına kadar herhangi bir Türkçe mizah karikatür dergisine rastlanmamaktadır. Bu ilk dönemin karikatür sanatçılarını Ermeni, Türk ve şifreli çizerler olarak üç gruba ayırabiliriz: Birinci grup; Nişan Berberyan, Delemak Ekserciyan, Santr, Opçanadassis. İkinci grup; Ali Fuad Bey, Rıza. Üçüncü grup; F.N.Z ve P.N. Bu ilk dönemin yayıncıları ise Teodor Kasap, Agop Baronyan, Zakarya Beykozluyan ve tek Türk yayıncı olan Mehmet Tevfik’tir.
Yayıncılardan Teodor Kasap ve Mehmet Tevfik, ilk döneme damgasını vurarak birçok süreli karikatür mizah yayını yayımlamışlardır. Bu yayıncıların mizah anlayışı ise gelenekten tam olarak kopmamış orta oyunu, Karagöz ve Hacivat, Nasrettin Hoca vs. temalarımızı birçok çizimde ve metinde kullanmışlar veya kullandırmışlardır.
Birinci dönemin karikatür sanatçılarından Ali Fuat ve Berberyan oldukça önemlidir. Bu iki çizer birçok dergide boy göstermiş, Fransız Daumier gibi çağdaş çizerlerle teknik olarak adeta yarışmışlardır. Çizimleriyle kimi zaman dergideki yazılı metine uyum sağlamışlar, kimi zaman kendi istedikleri konuyu çizimlerinde işlemişlerdir.
Vatan (1867), Ruzmane-i Ayine-i Vatan (1867), İstanbul (1867), bu gazeteler ilk karikatürlerin nadiren konulduğu Türkçe gazeteler olduğu ifade edilmiştir ama gazetelerdeki karikatürlerin daha çok vinyete benzediği bilinmektedir.
Türkçe mizah karikatür dergileri konusunda geniş çaplı çalışması olan ilk araştırmacı Turgut Çeviker’dir. Bu konuda birçok makale ve kitap yayınlamıştır. Turgut Çeviker’in “Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü” adlı kitabında Osmanlı Dönemi’nde Türkçe çıkan mizah dergilerini tarihleriyle birlikte şu şekilde belirtmiştir; çok bilinen yanlışın aksine ilk Türkçe mizah dergimiz Terakki olarak adlandıran Terakki gazetesinin bir eki olduğunu, ekin ilk sayını 23.10.1870 tarihinde çıkardığını yazar. Bu dergiyi daha sonra 17 Aralık 1871 tarihli ilk sayısıyla Diyojen Mizah Dergisi takip etmiştir. Diyojen’den sonra Letaif-i Asar (1871), Şarivari (1872), Çıngıraklı Tatar (1873), Hayal (1873), İbretnüma-yı Âlem (1873), Kamer (1873), Latife (1874), Kahkaha (1875), Kara Sinan (1875), Geveze (1875), Çaylak (1876), Meddah (1876), Latife (1877) olarak sıralar.
Bu alandaki geniş çaplı ikinci araştırma Hıfzı Topuz’un 1997 yılında yayınladığı “Dünya Karikatür Tarihi” adlı eseridir. 1873-1877 yıllarını kapsayacak şekilde İstanbul’da yayınlanan Türkçe mizah dergilerini tarihleri ve kaç sayı yayınlandıklarını şu şekilde ifade eder; Diyojen (1871) 180 sayı çıkmıştır, İbretnüma-yı Alem (1873) 10 sayı çıkmıştır, Tiyatro (1874-76) 87 sayı çıkmıştır, Latife (1874-75) 77 sayı, (1877) 27 sayı çıkmıştır, Şarivari Medeniyet (1874) 4 sayı çıkmıştır, Kahkaha (1875) 26 sayı çıkmıştır, Geveze (1875) 10 sayı çıkmıştır, Kara Sinan (1875) 34 sayı çıkmıştır, Meddah (1876) 34 sayı çıkmıştır, Çaylak (1876) sayılarını belirtmemiştir.
Geniş çaplı üçüncü araştırma Münir Süleyman Çapanoğlu’nun “Basın Tarihimizde Mizah Dergileri” adlı eseridir. Osmanlı Dönemi Türk Mizah dergilerini Diyojen ile başlatıp sırasıyla Çıngıraklı Tatar, Latife, Çaylak ile bitirir.
Araştırmacılar genel olarak Türk tarihinde ilk Türkçe mizah dergilerimizi bu şekilde sıralayarak belirtmiştir. Yanı sıra bu dönemde farklı dillerde çıkan mizah dergileri de olduğu bilinmektedir, kısaca değinecek olursak; Osmanlı İmparatorluğu siyasi coğrafya sınırları içerisinde yapılan araştırmalara bakıldığında göze çarpan ilk mizah karikatür dergisi Ermenice çıkarılan “Boşboğaz Bir Adem” adlı dergidir. Yayıncısı Hovsep Vartanyan Paşa’dır. Diğer bir dergi ise 1856 tarihinde çıkarılan Meğu adlı dergidir.
Yukarıda değinilen Türkçe karikatür mizah dergilerinden Terakki, Diyojen, Çıngıraklı Tatar, Hayal, Kahkaha, Kara Sinan, Tiyatro, Letaif-i Asar (1874-75), Latife ve Çaylak dergisinin sayılarına genel olarak ulaşılmıştır. İbretnüma-yı Âlem, Sarivari Medeniyet, Geveze, Kamer, Meddah dergilerine çeşitli sebeplerden ötürü ulaşılamamıştır.
Terakki Mizah Dergisi: 14 Mayıs 1870 tarihinde ilk sayısı çıkarılmıştır. Mizah ve karikatür açısından yetersizdir. Resimler vinyettir, yayının sahipleri Filip Efendi ve Ali Raşid’tir. Çizeri bilinmemektedir.
Letaif-i Asar: Yayın sahibi Mehmet Tevfik, karikatüristi Ali Fuad Bey’dir. Toplam 20 sayıya ulaşılmıştır. İlk sayısı 1 Aralık 1874’tür. Son sayısı 4 Aralık 1895’tir. Yayınlarda son sayısının 25 Haziran 1875 olduğu ifade edilmiştir.
Diyojen: 17 Aralık 1970 tarihinde ilk sayısını yayınlıyor. Yayının sahibi Teodor Kasap, karikatür sanatçısı Berberyandır. Sayılar incelendiğinde ilk karikatür 23.11.1871 tarihli 74. sayı, 4.sayfadadır. Dergi toplam 180 sayı çıkmıştır. Son sayı 12 Mart 1876 tarihinde çıkarılmıştır.
Çıngıraklı Tatar: İlk sayısı Nisan 1873 yılında çıkarılmıştır. Yayın sahibi Teodor Kasap, karikatüristi Opçanadasis’dir. Dergi toplam 29 sayı çıkmıştır. Son sayı 18 Temmuz 1873 tarihinde çıkarılmıştır.
Hayal: 30 Ekim 1973 tarihinde ilk sayısı çıkmıştır. Nişan Berberyan, Santır, Ali Fuat Bey karikatüristleridir. Yanı sıra NP ve FZ kod harfli karikatürist imzaları da vardır. Elimizde 323 sayısı vardır ve 323. sayı 19 Haziran 1877 yılına aittir. Hıfzı Topuz son sayının 18 Haziran 1877 yılında çıktığını söyler.
Kahkaha: İlk sayısı 3 Nisan 1875 tarihinde çıkmıştır. Derginin sahibi Ali Bey, karikatüristi Ali Fuat Bey’dir. Toplam 26 sayı çıkarılan derginin son sayısı 21 Eylül 1875 tarihlidir.
Tiyatro: Derginin sahibi Hagop Baronyan’dır. İlk sayısı 1 Nisan 1874, son sayısı 19 Nisan 1975 tarihinde yayınlanmıştır. Karikatüristleri Tınghır ve Berberyan’dır.
Sonuç olarak ilk dönem karikatür mizah dergilerimizle, bu alandaki Türk yayıncılığın ve karikatürcülüğünün temelleri atılmış, bu temel günümüze kadar Türk karikatürünün gelişimini etkilemiştir. 1870-77 yılları arasındaki bu dönem dünyada çağdaşı olduğu dergiler gibi sansürün gazabına uğramış, 1908 yılına kadar karikatür yayıncılığımız sekteye uğramıştır. 1908 yılında ise Türk karikatür yayıncılığı büyük bir patlama yaşamış ve gelişimini sürdürmüştür.